του π.Βασιλείου Θερμού

 

Ε?ναι γνωστ? κα? ?χει γ?νει ?ντικε?μενο πολλ?ς συζητ?σεως τ? φαιν?μενο τ?ς συγχ?σεως το? ?φ?βου ?ταν α?τ?ς καλε?ται ν? δ?σει ?παντ?σεις σ? ?ρωτ?ματα το? τ?που "ποι?ς ε?μαι;" ? "τ? θ?λω ν? ε?μαι;" Τ? ?ρωτ?ματα α?τ? δ?ν τ?θενται μ?νο μ? ?φορμ? ?ξωτερικ? γεγον?τα κα? προκλ?σεις, ?λλ? συνιστο?ν ?ναν σταθερ? ?σωτερικ? καμβ? π?νω στ?ν ?πο?ο συνυφα?νονται τ? προσωπικ? μ? τ? συλλογικ?, τ? ψυχολογικ? μ? τ? ?παρξιακ?. Ε?δικ? α?τ? ? συν?φανση λειτουργε? συχν?τερα ?π? ?σο νομ?ζουμε μ? ?λληλοδανεισμ? τ?ν δ?ο μερ?ν, ?στε τ? ?να ν? ?νεργε? ?ς πληρεξο?σιος το? ?λλου. ? ?φηβος διαθ?τει τ? ?παχθ?ς προν?μιο ν? ζ? στ? μετα?χμιο το? νο?ματος, μι? κατ?σταση πο? διατρ?χει ταυτ?χρονα ?λ?κληρο τ? φ?σμα ?π? τ? ?δυνηρ? μ?χρι τ? δημιουργικ?. Κατ? τ?ν ?ναζ?τηση ταυτ?τητας λοιπ?ν ? ?φηβος θ? βι?σει κα? τ?ν ?φ?ρητο τρ?μο τ?ς ?λλειψης νο?ματος κα? τ?ν ?π?ροχη α?σθηση δημιουργ?ας ν?ου νο?ματος.

?ρ?ζουμε ?ς ταυτ?τητα το? ?γ?, σ?μφωνα μ? τ?ν Erikson (1968), "τ?ν α?σθηση μι?ς συν?χειας στ?ς συνθετικ?ς μεθ?δους το? ?γ?, το? τρ?που τ?ς ?τομικ?τητας κ?ποιου, ?πως κα? τ?ν α?σθηση ?τι α?τ?ς ? τρ?πος ?ντιστοιχε? μ? τ? σταθερ?τητα το? νο?ματος πο? τ? ?τομο ?χει γι? το?ς σημαντικο?ς του ?λλους". Συναφ?ς κα? ε?ρ?τερη ε?ναι ? ?νοια τ?ς ταυτ?τητας ?αυτο?, ? ?πο?α περιλαμβ?νει τ?ς ?ναπαραστ?σεις πο? τ? ?ποκε?μενο διατηρε? γι? τ?ν ?αυτ? του κα? γι? το?ς ρ?λους του.

? Marcia (1980), πο? ?πεξεργ?στηκε περαιτ?ρω τ? θεωρ?α το? Erikson, γρ?φει: "Ταυτ?τητα ε?ναι μ?α ?σωτερικ?, α?τοκατασκευασμ?νη ?ργ?νωση τ?ν ?νορμ?σεων, τ?ν ?κανοτ?των, τ?ν ?ντιλ?ψεων, κα? τ?ς ?τομικ?ς ?στορ?ας. ?σο πι? καλ? ?νεπτυγμ?νη ε?ναι α?τ? ? δομ?, τ?σο περισσ?τερο τ? ?τομα ε?ναι ?ν?μερα τ?ς μοναδικ?τητ?ς τους κα? τ?ς ?μοι?τητ?ς τους μ? το?ς ?λλους, καθ?ς κα? τ?ν προτερημ?των κα? ?δυναμι?ν τους κατ? τ? ζω? τους μ?σα στ?ν κ?σμο. ?σο λιγ?τερο ?νεπτυγμ?νη ε?ναι α?τ? ? δομ?, τ?σο περισσ?τερη σ?γχυση διακατ?χει τ? ?τομα γ?ρω ?π? τ? διαφορετικ?τητ? τους, κα? τ?σο περισσ?τερο πρ?πει ν? στηρ?ζονται σ? ?ξωτερικ?ς πηγ?ς γι? ν? ?ποτιμ?σουν τ?ν ?αυτ? τους".

Ε?ναι φανερ?, συνεπ?ς, ?τι στ? περιεχ?μενο τ?ς ?ννοιας τ?ς ταυτ?τητας περιλαμβ?νονται τ? στοιχε?α α) τ?ς α?τοσυνειδησ?ας κα? α?τεπ?γνωσης, β) τ?ς συνεκτικ?τητας στ? ?δ? κα? τ?ρα, γ) τ?ς συνοχ?ς μ?σα στ?ν χρ?νο. Τ? στοιχε?α α?τ? ?νταποκρ?νονται σ? 3 ?ντ?στοιχες τ?σεις τ?ς ?φηβε?ας: α) τ?ν ?ν?δυση τ?ς α?τοπαρατ?ρησης κα? ψυχολογικ?ς σκ?ψης, β) τ? ?νδιαφ?ρον γι? τ? σχ?ση μ? τ?ν ?λλο, γ) τ? γνωριμ?α μ? τ?ν α?σθηση το? ?στορικο? χρ?νου (σ? ?ντ?θεση μ? τ?ν παιδικ? μυθικ?) κα? τ?ς μελλοντικ?ς προοπτικ?ς. Κατ? τ?ν Blos (1962), "? ?αυτ?ς προϋπ?ρχει τ?ς ?φηβε?ας, ?λλ? κατ? τ?ν ε?σοδο στ?ν ?ν?λικη ζω? ?χει διαμορφωθ? ? ποι?τητ? του, ? σχετικ? σταθερ?τητ? του, κα? τ? ?ποτ?λεσμα πο? α?τ? ?χουν στ?ν ?ποτ?μηση το? ?αυτο? κα? στ?ν α?σθηση πραγματικ?τητας (reality testing). ?ποκειμενικ?, ? ν?ος α?σθ?νεται διαφορετικ? πρ?σωπο ?ταν ?χει τελει?σει ? ?φηβικ? ?ναταραχ?".

Κα? ο? τρε?ς τ?σεις πο? προαν?φερα ?θο?ν πρ?ς τ?ν ?παρξιακ? κα? ?δεολογικ? προβληματισμ? κα? α?τ?ς μ? τ? σειρ? του ?ποτελε? κα?ριο παρ?γοντα διαμ?ρφωσης ταυτ?τητας. ? ?κλογ? συμβολικο? συστ?ματος κα? ? ?παγωγ? σ? α?τ? ?ξυπηρετε? ζωτικ?ς ?ν?γκες το? ?φ?βου ?πως ? ε?ρεση νο?ματος κα? ?π?ντησης στ? μεγ?λα ?ρωτ?ματα τ?ς ζω?ς πο? ?νατ?λλουν στ?ν ?λικ?α α?τ?, ? ?π?τευξη ?σωτερικ?ς σταθερ?τητας κα? ? ?παλλαγ? ?π? τ?ν ?φηβικ? ?ναστ?τωση πο? γενν? τ?ν φ?βο τ?ς τρ?λλας, ? κατ?κτηση το? ?νδιαφ?ροντος γι? τ?ν ?λλον κα? ? δι?θεση προσφορ?ς σ? α?τ?ν, ? ?νταξη σ? ?μ?δα κα? σ? κοινο?ς σκοπο?ς. Α?τ? ? ?σωτερικ? π?εση γι? λ?σεις, πο? μπορε? ν? διεγε?ρει τρομακτικ? ?γχος, ?ξηγε? γιατ? μερικ?ς φορ?ς ? ?φηβος βι?ζεται ν? υ?οθετ?σει θρησκευτικ? π?στη ? κ?ποια ?δεολογ?α, δ?νοντας σπασμωδικ?ς ψευδολ?σεις, μ? ?λλα λ?για υ?οθετ?ντας τ? δ?γμα "σταθερ?τητα μ? κ?θε τ?μημα". Μι? τ?τοια χαρακτηριστικ? περ?πτωση λαμβ?νει χ?ρα στ? φαιν?μενο πο? ? Winnicott (1960) ?ν?μασε "ψευδ? ?αυτ?" ? στ? "πρ?ωρο κλε?σιμο ταυτ?τητας" πο? περιγρ?φει ? Burch (1985), ? ?πο?ος μ?λιστα γρ?φει χαρακτηριστικ?: "(α?το? ο? ?φηβοι) βρ?σκονται κλειδωμ?νοι μ?σα στ?ν ταυτ?τητ? τους κα? ?ντιστ?κονται σθεναρ? στ?ς προσπ?θειες τ?ν ?λλων ν? το?ς ?λλ?ξουν". Στ? ?ντ?θετο ?κρο ?π? τ?ν ψευδο?ριμη κα? δ?σκαμπτη ταυτ?τητα, ? ?πο?α ?νδιαφ?ρεται κυρ?ως γι? τ? σταθεροπο?ηση, βρ?σκεται ? ?ποδιοργανωμ?νος ?φηβος πο? λογοδοτε? κατ? β?σιν στ?ς ?νορμ?σεις του ? στ? συναισθ?ματ? του? α?τ?ς, ?ν ?πιλ?ξει συμβολικ? χ?ρο, θ? φροντ?σει ν? ε?ναι τ?τοιος πο? ν? καλ?πτει τ?ν παθολογ?α το? χαρακτ?ρα του κα? ?τσι ν? νομιμοποιε? π.χ. τ?ν φ?βο του, τ?ν παρ?νοι? του, τ?ν ?πιθετικ?τητ? του κ.τ.λ., δηλαδ? θ? κινηθ? πρ?ς ?κρα?ες πολιτικ?ς ? θρησκευτικ?ς ?μ?δες.

?φορμ?μενος ?π? τ? 5ο δ?πολο το? Erikson (1959) "?π?τευξη ταυτ?τητας vs. δι?χυση ταυτ?τητας" ? Marcia (1964) ξεχ?ρισε δ?ο ?ντ?θετες δυν?μεις ?ς κινητ?ριες τ?ς προσπ?θειας γι? σχηματισμ? ταυτ?τητας: τ?ν ?ξερε?νηση κα? τ?ν δ?σμευση. ? πρ?τη ?νο?γεται, ? δε?τερη παγι?νει. ?τσι, ?ν?λογα μ? τ?ν ?ξ?λιξη κα? διαπλοκ? τους διαμορφ?νονται ο? ?ξ?ς 4 ?κβ?σεις σχηματισμο? ταυτ?τητας:

α) ?π?τευξη ταυτ?τητας:Τ? ?ποκε?μενο ?χει περ?σει ?π? περ?οδο κρ?σης κα? κατ?ληξε σ? ?π?φαση ? ?δεολογ?α. ? κατ?σταση θεωρε?ται ?ριμη? ε?ναι σ? θ?ση ν? ?ντ?ξει ?π?τομες ?λλαγ?ς το? περιβ?λλοντος ? ?προσδ?κητες ?ποχρε?σεις, καθ?ς κα? ν? συν?ψει στερε?ς κοινωνικ?ς σχ?σεις κα? δεσμε?σεις.

β) Πρ?ωρο κλε?σιμο (foreclosure): ? ν?ος φα?νεται ν? ?χει καταλ?ξει σ? ?ποφ?σεις ? σ? ?δεολογ?α, χωρ?ς ν? ?χει περ?σει ?π? περ?οδο κρ?σης. Ο? ?πιλογ?ς του συμπ?πτουν σ? πολλ? μ? ?κε?νες τ?ν γον?ων του ? τ?ν ?ποκαταστ?των τους κα? δ?ν το?ς ?μφισβητε? ο?σιαστικ?. Συν?θως χαρακτη?ζεται ?π? δυσκαμψ?α. ?ν βρεθε? σ? περιβ?λλον ?που δ?ν λειτουργο?ν ο? γονεϊκ?ς ?ξ?ες "χ?νεται".

γ) Συνθ?κη συγκρο?σεως (moratorium): ?δ? βι?νεται ? κρ?ση, ?ν? ο? ?ποφ?σεις κα? ο? παραδοχ?ς ε?ναι ?β?βαιες κα? συγκρουσιακ?ς. Μερικο? ?φηβοι περνο?ν ?λ?κληρη τ?ν ?φηβε?α τους, ?λλ? κα? ?ρκετ? χρ?νια ?ν?λικης ζω?ς, ?π? καθεστ?ς κρ?σης κα? σ?γκρουσης.

δ) Σ?γχυση (diffusion) ταυτ?τητας: ?δ? ?χουμε ?ποδιοργ?νωση τ?ς σκ?ψης, ?σταθε?ς κα? ?γωκεντρικ?ς ?ντικειμενοτρ?πες σχ?σεις, χαλαρ? ?ρια το? ?γ?, ?ντιφ?σεις κα? ?λλειψη συν?πειας, παρορμητικ?τητα, δυσκολ?α λ?ψης μεσοπρ?θεσμων ?ποφ?σεων. ? ?φηβος ?π?κειται σ? ?νοικτ? παθολογ?α, ? ?πο?α ?νδ?χεται ν? συνεχισθ? κα? στ?ν ?ν?λικη ζω? ?ς σοβαρ? χαρακτηρολογικ? διαταραχ?.

Συχν? ? ?ντιδραστικ?τητα λειτουργε? ?ς κ?ριος μοχλ?ς σχηματισμο? ταυτ?τητας. ?πως τον?ζει ? Fuller (1988), "? ?παναστατικ?τητα τ?ν ?φ?βων συχν? ?κφρ?ζεται ?ς ?π?ρριψη τ?ς θρησκευτικ?ς π?στης τ?ν γον?ων τους. ?λλοι μπορε? ν? ?νταποκριθο?ν στ? ψυχολογικ? α?τ?ματα το? σχηματισμο? ταυτ?τητας ?ντασσ?μενοι σ? μι? θρησκευτικ? ?μολογ?α ? σ?κτα ?ντελ?ς διαφορετικ? ?π? ?κε?νη τ?ν γον?ων τους, ?ν? ?λλοι μπορε? ν? ?πιβεβαι?σουν τ? θρησκε?α τ?ν γον?ων τους μ? ?δια?τερα φανατικ? τρ?πο... ? ?μφιβολ?α δ?ν ε?ναι ?χθρ?ς τ?ς θρησκευτικ?ς π?στης, ?λλ? συχν? ? μεγαλ?τερος σ?μμαχ?ς της, δεδομ?νου ?τι ?πω?ζει τ?ν προσωπικ? κα? στοχαστικ? π?στη". Ε?ναι ? δ?ψα γι? προσωπικ? ν?ημα πο? γενν? τ?ν ?ντιδραστικ?τητα, ?φο? πολλο? ?φηβοι μ?σα τους ?χουν ?ποδεχθ? τ?ς ?παρξιακ?ς ?πιλογ?ς τ?ν γον?ων τους κα? ?πιθυμο?ν ν? τ?ς συνεχ?σουν, ?λλ? μ? ?χοντας ?λοκληρ?σει τ?ν δε?τερη ?τομικοπο?ηση (κατ? Blos) ?δυνατο?ν ν? τ? πρ?ξουν ?στε ν? μ? δεχθο?ν ναρκισσιστικ? πλ?γμα α?σθαν?μενοι ?ξαρτημ?να παιδι? κα? ?ποκ?πτοντας στ? ?λλοτε παραλυτικ? κα? ?λλοτε φοβογ?νο ?γχος τ?ς παθητικ?τητας. ? ταυτ?τητα ε?ναι ?ριμη σ? ?σο βαθμ? ?χει φιλοτεχνηθ? ?π? τ?ν ?διο τ?ν ?φηβο, στ? μ?τρο πο? α?σθ?νεται ?γκατεστημ?νος μ?σα της. Στ? πλα?σια τ?ς ?ντιδραστικ?τητας, β?βαια, μπορο?με ν? παρατηρ?σουμε κα? τ? ?ντ?θετο φαιν?μενο: ?φ?βους πο? προστρ?χουν στ?ν θρησκευτικ?τητα σ? πε?σμα τ?ν ?ναντ?ων συνθηκ?ν τ?ς ο?κογ?νειας, χωρ?ς ν? ?χει π?ντα δι?ρκεια ?κριβ?ς γι' α?τ? τ? λ?γο.

?να ?νδιαφ?ρον ζ?τημα γι? μ?να παραμ?νει τ? ?ρ?τημα γιατ? ? θ?ση τ?ν συμβολικ?ν χ?ρων, μεταξ? τ?ν ?πο?ων κα? ο? θρησκευτικο?, δ?ν ?π?ρξε μ?χρι τ?ρα α?τ? πο? το?ς ?ρμ?ζει μ?σα στ?ν ψυχολογικ? κα? ψυχιατρικ? ?πιστημονικ? κοιν?τητα. ? Blos (1972) διαπιστ?νει π?ς "? ψυχαναλυτικ? βιβλιογραφ?α ξεχειλ?ζει ?π? μελ?τες το? ?περεγ?, ?ν? ?ντ?θετα, ο? διερευν?σεις το? ?δε?δους το? ?γ? ε?ναι μ?λλον σπ?νιες". ?σως σ? καιρο?ς ?περβολικ?ς α?τοπεπο?θησης τ?ν ψυχολογικ?ν θεωρι?ν ν? προεξοφλ?θηκε π?ς ? σχ?ση τους μ? τ?ν κ?σμο τ?ν συμβολικ?ν συστημ?των ε?ναι μονομερ?ς, ?τι μ?νο ? ψυχισμ?ς ?πηρε?ζει τ?ν κ?σμο τ?ν ?π?ψεων κα? ποτ? τ? ?ντ?στροφο. Α?τ? φυσικ? πρ? πολλο? δ?ν θεωρε?ται σωστ?, ε?τε τ? προσεγγ?σει κανε?ς ?π? τ?ν πλευρ? τ?ς θεωρ?ας τ?ς γλ?σσας, σ?μφωνα μ? τ?ν ?πο?α ? γλ?σσα το? συμβολικο? συστ?ματος διαμορφ?νει σ? ?ξιοπρ?σεκτο βαθμ? τ?ν ψυχισμ?, ε?τε τ? δε? ?π? τ?ν πλευρ? τ?ς νευροφυσιολογ?ας κατ? τ?ν ?πο?α ο? συμβολικ?ς ?μπειρ?ες κα? παραστ?σεις ?πεισ?ρχονται στ?ν διαμ?ρφωση το? ?γκεφαλικο? φλοιο? κα? τ?ς βιολογικ? νοο?μενης μν?μης.

? σημασ?α ε?δικ?τερα τ?ς θρησκευτικ?τητας στ?ν σχηματισμ? ταυτ?τητας ?ποτελε? ?κ?μη πι? παραμελημ?νο γι? τ?ν βιβλιογραφ?α ζ?τημα. ?ν? συναντο?με ?ρκετ?ς ?μπειρικ?ς ?ρευνες π?νω στ?ν ψυχολογ?α τ?ς θρησκευτικ?τητας, ο? ?πο?ες ?σχολο?νται κυρ?ως μ? διαστ?σεις τ?ς προσωπικ?τητας κα? τ?ς συμπεριφορ?ς, παρατηρο?με ?μως π?ς ? ψυχαν?λυση, ? ψυχολογ?α το? ?γ?, κα? ? ψυχολογ?α τ?ν ?ντικειμενοτρ?πων σχ?σεων ?λ?χιστη προσοχ? ?π?δωσαν κα? ?ποδ?δουν στ? θρησκευτικ? β?ωμα κα? στ?ν θρησκευτικ? πρ?ξη. Στ?ν καλ?τερη περ?πτωση γ?νονται ?ποδεκτ? ?ς μορφ? μετουσ?ωσης, στ?ν χειρ?τερη περ?πτωση ?παξι?νονται ?ς ?μυντικ?ς διαδικασ?ες μ?σα στ? πλα?σια τ?ς κλασικ?ς φροϋδικ?ς ?ρμηνε?ας τ?ς θρησκευτικ?τητας? μ?λλον τ? κριτ?ριο συνδ?εται μ? τ?ς ?ποκειμενικ?ς ?παρξιακ?ς ?πιλογ?ς το? κλινικο?. Προκειμ?νου δ? ε?δικ? περ? τ?ς ?φηβε?ας, ε?ναι πολ? συχν? τ? φαιν?μενο, γι? ?καθ?ριστους κα? μ?λλον ?ντιμεταβιβαστικο?ς λ?γους, ?ταν ο? κλινικο? συναντο?ν τ?ν θρησκευτικ?τητα ν? τε?νουν ?κ?μη πι? ε?κολα ν? τ?ν ?ποθ?τουν ?ξ ?ρισμο? δοτ?, προϊ?ν α?ταρχικ?ς ?γωγ?ς κα? δ?θεν ξ?νη πρ?ς τ?ν πραγματικ? ψυχικ? κ?σμο το? ?φ?βου.

?λλ? ε?τε ?π? τ?ν πλευρ? τ?ς φιλοσοφ?ας τ? δε? κ?ποιος, ε?τε ?π? τ?ν πλευρ? τ?ς κοινωνικ?ς ?νθρωπολογ?ας, ε?τε ?π? τ?ν πλευρ? τ?ς λογοτεχν?ας κα? τ?ς τ?χνης, ? θρησκευτικ?τητα ?ποτελε? σταθερ? συστατικ? τ?ν ?νθρ?πινων ?ναζητ?σεων (?κ?μη κα? ?ταν α?τ? δ?ν ?ναγνωρ?ζεται).¹ Μ?ρος α?το? πο? θ? μπορο?σαμε ν? ?ποκαλ?σουμε ε?ρ?τερα "συμβολικ? συστ?ματα", συνιστ? δε?κτη το? ?παρξιακο? προβληματισμο?, α?τιο κα? ?ποτ?λεσμα ταυτ?χρονα τ?ς ?θικ?ς διαμ?ρφωσης. Προσωπικ? θ? τ?ς ?π?διδα τ?ν ?δι?τητα ?ν?ς ?π? το?ς "?ργανωτ?ς" τ?ς ψυχικ?ς ?ν?πτυξης (μ?α ?ννοια πο? προ?ρχεται ?π? τ? βιολογ?α), μ? τ? σημασ?α τ?ς κρ?σιμης ?κε?νης δομ?ς γ?ρω ?π? τ?ν ?πο?α ?κλ?ονται ν?ες δημιουργικ?ς διαδικασ?ες.

Μ? τ? δυναμικ? κα? τ?ν προοπτικ? το? ?ργανωτ? ? θρησκευτικ?τητα διαθ?τει τ?ν δυνατ?τητα ν? λειτουργ?σει ?ς πρ?κριμα τ?ς ?ν γ?νει ψυχικ?ς ?ξ?λιξης. Μ?α ?γι?ς θρησκευτικ?τητα κα? ?ντ?στοιχη ?γωγ? ?δηγε? σ? ?γι?στερες διαπροσωπικ?ς σχ?σεις, καλλι?ργεια ?δανικ?ν κα? ?λτρουϊσμο? στ? ν?ο, α?ξηση τ?ς δημιουργικ?τητας, με?ωση τ?ς ?γωκεντρικ?τητας κα? τ?ς ναρκισσιστικ?ς ?γ?πης. ?πως μ?ς θυμ?ζει ? Blos (1972) "?,τι κι ?ν καταφ?ρει ? ?νθρωπος ? ?τ?λεια παραμ?νει μ?νιμο συστατικ? τ?ν προσπαθει?ν του, χωρ?ς α?τ? ν? τ?ν ?μποδ?ζει ν? τ?ς ?νανε?νει. ?ντ?θετα, ο? ?παιτ?σεις το? ?περεγ? μπορο?ν ν? ?κανοποιηθο?ν. Τ? ?περεγ? ε?ναι παρ?γοντας ?παγ?ρευσης, τ? ?δε?δες το? ?γ? ε?ναι παρ?γοντας ?μπνευσης". Μ?λις πο? χρει?ζεται ν? τονισθ? ? ?ν?γκη γι? ?μπνευση σ? μι? ?ποχ? κατακερματισμο? το? νο?ματος κα? ?ξιακ?ς λιμοκτον?ας.

(? Allport (1950) ε?χε διαμορφ?σει κριτ?ρια γι? τ?ν ?ριμη θρησκευτικ?τητα. Α?τ? θ? πρ?πει ν? ε?ναι "α) ?παρκ?ς διαφοροποιημ?νη, δηλαδ? ε??λικτη κα? ρεαλιστικ?, ?ντ?θετη μ? τ?ν τ?που ?λα-?-τ?ποτα ?ν?ριμη π?στη, β) δυναμικ?, δηλαδ? ν? μ?ν καταλ?γει σ? παθητικ?τητα, γ) δημιουργ? συνεπο?ς ?θικ?ς, δ) ?νοποιητικ? κα? ?νεκτικ?, ε) ?νοικτ? στ? καινο?ργιο".² ? Shelton (1989) μιλ? γι? ?ν?δυση τ?ς "?θικ?ς ταυτ?τητας" ?ταν ? καταν?ηση το? ?ρωτ?ματος "ποι?ς ε?μαι;" συνδ?εται πλ?ον ?ξεχ?ριστα μ? τ?ς ?θικ?ς ?ξ?ες. Χωρ?ς α?τ? τ?ν ?ν?τητα κα? συν?πεια ?ναπτ?σσεται μ?α ?συμφων?α μ?σα στ? ?ρια το? ?αυτο? κα? ? ?φηβος βι?νει ?λλοτρ?ωση. Σ? α?τ? τ?ν περ?πτωση, δηλαδ? ?ταν ? ταυτ?τητα δ?ν ?χει ?ποκτ?σει κα? τ?ν ?θικ? της δι?σταση, ?κ?μη κα? ?ν ? συμπεριφορ? το? ?φ?βου χαρακτηρ?ζεται ?π? ?θικ? συν?πεια, ?μως ? ?θικ? του παραμ?νει ?πιφανειακ? κα? μ? ?σωτερικευμ?νη, συγκρουσιακ? κα? ?χι γν?σια, πηγ? δυσφορ?ας κα? ?χι δημιουργικ?.)

? Fowler (1995) ?πισημα?νει π?ς "τ? π?ρασμα στ?ν ?ξατομικευμ?νη-στοχαστικ? (individuative-reflective) θρησκευτικ? π?στη κατ? τ? τ?λος τ?ς ?φηβε?ας ε?ναι ?δια?τερα κρ?σιμο δι?τι μ? α?τ? τ? μετ?βαση τ? ?ποκε?μενο ?ρχ?ζει ν? πα?ρνει στ? σοβαρ? τ? β?ρος τ?ς ε?θ?νης γι? τ?ς δεσμε?σεις του, τ?ς ?ντιλ?ψεις του, τ?ς στ?σεις του, κα? τ?ν τρ?πο ζω?ς του. Κατ? τ?ν πορε?α του α?τ? τ? πρ?σωπο ?ντιμετωπ?ζει ?ναπ?φευκτες ?ντ?σεις... Τ? στ?διο α?τ? χαρακτηριστικ? μεταφρ?ζει τ? σ?μβολα σ? ?ννοιολογικ? νο?ματα κα? ?π' α?τ? τ?ν ?ννοια ε?ναι ?πομυθοποιητικ?. ? δ?ναμη α?το? το? σταδ?ου βρ?σκεται στ?ν ?καν?τητα γι? κριτικ? σκ?ψη ?π?ναντι στ?ν ?αυτ? κα? στ?ν ?δεολογ?α. Ο? κ?νδυνο? του ?λλοχε?ουν μ?σα στ? δ?ναμ? του: ?περβολικ? ?μπιστοσ?νη στ? συνειδητ? δι?νοια κα? στ?ν κριτικ? σκ?ψη, καθ?ς κα? ?να ε?δος δε?τερου ναρκισσισμο? κατ? τ? ?πο?ο ? ?αυτ?ς ?περαφομοι?νει τ?ν "πραγματικ?τητα" κα? τ?ς προοπτικ?ς τ?ν ?λλων μ?σα στ? δικ? του ?ψη το? κ?σμου".

Δανειζ?μενοι ?ρους το? Lacan (? ?πο?ος παρεμπιπτ?ντως ?πεφ?λαξε ?δια?τερα σημαντικ? θ?ση στ? ?δε?δες το? ?γ?), μ? μι? ?γι? θρησκευτικ?τητα καθ?σταται σαφ?στερη ? δι?κριση το? ?δε?δους το? ?γ? ?π? τ? ?δανικ? ?γ? ?τσι ?στε ν? ?νισχυθ? τ? πρ?το κα? ν? ?τον?σει τ? δε?τερο. ?τσι ε?οδ?νεται ? ?δρα?ωση στ? συμβολικ? κα? περιορ?ζεται ? ?νεξ?λεγκτη ?πιρρο? το? φαντασιακο?. Μ? τ?ν τρ?πο α?τ? τ? ?ποκε?μενο ?πομακρ?νεται ?π? τ?ν ?πικρ?τεια τ?ς ψ?χωσης κα? τ?ς διαστροφ?ς, βελτι?νει τ?ν ?καν?τητα γι? μεταφορ? κα? μετωνυμ?α (?ρα κα? γι? ?ρμηνε?α, προϋπ?θεση πολ?τιμη γι? μ?α ?ριμη θρησκευτικ?τητα)³, κα? διοχετε?ει τ? δυναμικ? το? ναρκισσισμο? στ?ν ?κπλ?ρωση ?δανικ?ν ?γ?πης κα? α?ταπ?ρνησης.

?ντ?θετα, μ?α νοσηρ? θρησκευτικ?τητα παρεμποδ?ζει τ?ν ψυχικ? ?ν?πτυξη κα? ?νδ?χεται ν? μετατραπ? σ? μ?ρος τ?ς παθολογ?ας της. Πουριτανικ? σχ?ση μ? τ? σ?μα, δημιουργ?α παθολογικ?ν ?νοχ?ν κα? μετατροπ? τους σ? μοχλ? χειρισμο? το? ?φ?βου, α?ταρχικ? ?γωγ? κα? ?σκηση καταστολ?ς, ?ποκρισ?α κα? φαρισαϊκ? α?σθηση ?θικ?ς ?περοχ?ς, σχ?ση μ? τ? Θε? τ?που φ?βου ? συναλλαγ?ς, μισαλλ?δοξη κα? κυριαρχικ? σχ?ση μ? τ?ν συν?νθρωπο, παρανοειδ?ς σχ?ση μ? το?ς "?κτ?ς" τ?ς θρησκευτικ?ς ?μ?δας, καλλι?ργεια ?ξ?ρτησης ?π? τ?ν ?ξιδανικευμ?νο ?γ?τη κα? ?ντληση παντοδυναμ?ας ?π? τ? φαντασιακ? συγχ?νευση μαζ? του κ.π.?., μπορο?ν ν? ταλαιπωρ?σουν τ?ν ?φηβο ε?τε μ?σα στ? κ?ριο σ?μα τ?ν mainline θρησκει?ν, ε?τε (τ? συνηθ?στερο) σ? θρησκευτικ?ς ?μ?δες καταστροφικο? κα? ?κμεταλλευτικο? χαρακτ?ρα (cults).

?πως λ?γει ? Kernberg (1988), "πρακτικ? ?λοι ο? ?φηβοι μ? μακρ?χρονη θητε?α σ? θρησκευτικ?ς σ?κτες, το?ς ?πο?ους ε?χα τ?ν ε?καιρ?α ν? ?ξετ?σω, παρουσ?αζαν βαρι? ε?δη χαρακτηρολογικ?ς παθολογ?ας". Γι? ν? προσθ?σει ?κ?μη (κα? α?τ? μ?ς ξαναφ?ρνει τ? σημασ?α ?σων ε?πε ? κ. Π.) ?τι "?νικαν?τητα ν? δεσμευθ? κ?ποιος σ? ?ποιοδ?ποτε σ?στημα ?ξι?ν πο? ?κτε?νεται π?ρα ?π? τ?ς ?ν?γκες πο? ?πηρετο?ν τ?ν ?αυτ?, ε?ναι ?νδειξη βαρει?ς ναρκισσιστικ?ς παθολογ?ας".

Μερικο? ?π? το?ς ?φ?βους κα? ν?ους πο? δοκ?μασαν τ?ν ?μπειρ?α κ?ποιας τ?τοιας σ?κτας κα? κατ?φεραν ν? ?ποδεσμευθο?ν, προσερχ?μενοι στ? Χριστιανικ? ?κκλησ?α μεταφ?ρουν κα? ?κε? τ?ς ?διες καταστροφικ?ς κα? ?κμεταλλευτικ?ς προσδοκ?ες, ?λπ?ζοντας τουλ?χιστον ν? ε?ναι λιγ?τερο ?δυνηρ?ς. Συν?θως πρ?κειται γι? ?φ?βους, ε?τε σοβαρ? ?ξαρτητικο?ς, ε?τε μεθοριακο?ς χαμηλ?ς ?παρτ?ωσης, ε?τε ?στερικο?ς, ε?τε μ? σαδομαζοχιστικ? παθολογ?α. Πολ? συχν? δ?ν ?ντ?χουν τ?ν ?γι?στερη θρησκευτικ?τητα πο? το?ς προσφ?ρεται, κα? φυσικ? τ?ν συνοδε?ουσα ?λευθερ?α (βλ?πε Μεγάλο ?εροεξεταστ?), γι' α?τ? κα? ?νδέχεται ν? καταλ?γουν σ? ??ναες θρησκευτικ?ς μεταστροφ?ς, περιφερ?μενοι ?π? χ?ρο σ? χ?ρο μ?χρι ν? μπορ?σουν ν? βρο?ν τ?ν ?κανοπο?ηση πο? ? καθ?νας ζητ? ν? ταιρι?ζει μ? τ?ν ?τομικ? του ?ργονομ?α.⁴

?να κεφ?λαιο πο? χρει?ζεται ν? ?πασχολ?σει ?λους ?

σοι ?ργ?ζονται μ? ?φ?βους κα? ν?ους, ε?ναι ? θεραπευτικ? συμπαρ?σταση σ? ?σους ?ξ α?τ?ν ?χουν ?πεμπλακ? ? προσπαθο?ν ν? ?πεμπλακο?ν ?π? σ?κτες, κ?τι στ? ?πο?ο ?δη συμμετ?χουν ?νεργ? ? ψυχιατρικ? κα? ? ψυχολογικ? κοιν?τητα στ?ν Δυτικ? Ε?ρ?πη κα? στ? Β?ρεια ?μερικ?. ?κε?νο πο? παρατηρε? τ?τε συχν? κανε?ς ?ς λεπτ? ε?ρημα, κατ?λοιπο τ?ς προηγο?μενης τραυματικ?ς "θητε?ας", ε?ναι συν?χιση τ?ν ?ξαρτητικ?ν τ?σεων στ? ν?ο πλα?σιο, ?μφαση στ?ν "πνευματικ?τητα" ?ς ψυχολογικ? ?μπειρ?α κα? ?χι ?ς πρ?ξη ?γ?πης, ?πως κα? μ?α ?περσυντηρητικ?τητα κα? α?στηρ?τητα στ? πλα?σια, ε?τε δυσκαμψ?ας τ?ς προσωπικ?τητας κα? συνεπ?ς το? φ?βου ?τι μ? τ?ν παραμικρ? ε?ελιξ?α θ? παλινδρομ?σουν στ?ν προηγο?μενη ζω?, ε?τε ?περβολικ?ς ?νοχ?ς γι' α?τ?ν ?κριβ?ς τ? ζω?.

Ο? σ?κτες γ?νονται δημοφιλε?ς σ? κ?ποιους ?φ?βους δι?τι παρ?χουν βραχυπρ?θεσμα ?φ?λη. ?πως γρ?φει ? Kernberg (1988), "?μ?δες μ? ?λοκληρωτικ?ς ?δεολογ?ες διατηρο?ν στεν? ?λεγχο π?νω στ?ν ?κφραση τ?ς πρωτ?γονης ?πιθετικ?τητας. Πολλ?ς θρησκευτικ?ς σ?κτες, γι? παρ?δειγμα, λειτουργο?ν ?ς προστατευτικ? καταφ?για γι? ?φ?βους μ? σοβαρ? δι?χυση ταυτ?τητας, μεθοριακ? ?ργ?νωση προσωπικ?τητας, κα? ?νικαν?τητα ν? διατηρ?σουν σχ?σεις ε?τε μ? μι? μεγ?λη κοινωνικ? ?μ?δα ε?τε κα? μ? ?να πρ?σωπο. ? θρησκευτικ? σ?κτα παρ?χει ?λ?γχους στ?ν καθημεριν? ζω? το? ?σθενο?ς, ο? ?πο?οι βελτι?νουν τ?ς λειτουργ?ες το? ?γ? κα? ?κανοποιο?ν ?ν?γκες ?ξ?ρτησης κα? ?γγ?τητας. ? ?ν?γκη γι? α?σθημα δ?ναμης κα? σπουδαι?τητας ?κανοποιε?ται μ?σα ?π? τ?ν τα?τιση μ? τ?ν μεσσιανικ? ?ποστολ? τ?ς ?μ?δας... ? συναισθηματικ? ?σφ?λεια πο? παρ?χει μι? θρησκευτικ? σ?κτα, ? προστασ?α της ?π?ναντι στ?ν ?δυνηρ? ?ποξ?νωση πο? συνδ?εται μ? τ?ν δι?χυση ταυτ?τητας, κα? ? ?ρνηση ? ? περιορισμ?ς τ?ς ?πιθετικ?τητας, ?ποζημι?νουν μ? τ? παραπ?νω μερικο?ς ?φ?βους γι? ?κε?να πο? χ?νουν ?ς πρ?ς τ?ν προσωπικ? ?διωτικ?τητα, τ?ν ?λευθερ?α τ?ς σκ?ψης, κα? τ?ν ?κανοπο?ηση πο? προκ?πτει ?π? μ?α βαθει? σχ?ση ?γ?πης". Α?τ? ? βραχυπρ?θεσμη ?νακο?φιση ?ποτελε? κα? τ?ν παγ?δα ? ?πο?α μπορε? ν? ?γκλωβ?σει μ?νιμα τ? ν?ο κα? τελικ? ν? τ?ν ?ποδιοργαν?σει ?κ?μη περισσ?τερο, μ? κατ?ληξη ε?τε τ?ν ψ?χωση ε?τε τ?ν α?τοκτον?α, ?πως συχν? συμβα?νει στίς σέκτες χωρ?ς π?ντα ν? πα?ρνει δημοσι?τητα.

Κλε?νοντας θ? ?θελα ν? ?πογραμμ?σω π?ς ? ?φηβε?α ?ποτελε? μ?α προνομιακ? ?λικ?α ?ς πρ?ς τ?ν ?ν?δειξη το? ?παρξιακο? προβληματισμο? κα? γι? τ?ν λ?γο α?τ? προσφ?ρεται ?ς σημαντικ? ε?καιρ?α ? κλινικ?ς ν? ?πανεξετ?σει τ?ς δικ?ς του ?ποκρυσταλλ?σεις ?ν πραγματικ? ?πιθυμε? ν? μ?ν παραμ?νει ?δι?βροχος ?π? τ? δουλει? του. Τ? ?ρεθ?σματα πο? ? προβληματισμ?ς το? ?φ?βου μ?ς παρ?χει ε?ναι ?παρκ?ς ?σχυρ? ?στε, στ? βαθμ? πο? τ? ?πιθυμο?με, ν? μ?ς βοηθ?σουν ν? διαφοροποι?σουμε τ?ν ?γι? ?π? τ? νοσηρ? θρησκευτικ?τητα ?ν δ?ν τ? ?χουμε ?δη κ?νει, ν? ?μφισβητ?σουμε δικ?ς μας ?παρξιακ?ς ψευδολ?σεις, ν? ?παλλαγο?με ?π? ζημιογ?νες προκαταλ?ψεις κα? ?πικ?νδυνες στρατε?σεις. Π?νω ?π' ?λα δ? ν? βοηθ?σουμε τ?ν ?φηβο ν? ?λοκληρωθ? ?λε?θερα ?ξιοποι?ντας τ?ν ?παρξιακ? του δυναμικ? τ? ?πο?ο συχν? ε?τε δ?ν γνωρ?ζει ε?τε τ? συναντ? μεταμφιεσμ?νο π?σω ?π? συμπτ?ματα. Γι? ν? θυμηθο?με ?λλωστε κα? τ?ν ?λ?τη: "Λ?μπει μ?σα μου ?κε?νο πο? ?γνο?, κι ?στ?σο λ?μπει".⁵

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Allport Gordon The individual and his religion. Macmillan comp., New York, 1950.

Blos Peter On adolescence a psychoanalytic interpretation. The Free Press, New York, 1962, σ. 191-192.

Blos Peter The function of the ego ideal in adolescence. The Psychoanalytic Study of the Child, 1972, τ. 27, σ. 93-97.

Burch Charles "Identity foreclosure in early adolesence: a problem of narcissistic equilibrium". Adolescent psychiatry. The University of Chicago Press, vol. 12, 1985.

Erikson Erik Identity, youth, and crisis. Norton and comp., New York, 1968.

Erikson Erik Identity and the life cycle. Norton and comp., New York, 1959, 1980.

Fowler James Stages of faith: the psychology of human development and the quest for meaning. HarperSanFrancisco, 1995.

Fuller Robert Religion and the life cycle. Fortress press, Philadelphia, 1988.

Kernberg Otto "Identity, alienation, and ideology in adolescent group processes". Fantasy, myth, and reality, by Blum, Kramer, Richards, Richards (eds.). International University Press, Madison, Connecticut, 1988.

Marcia James Determination and construct validity of ego identity status. Doctoral dissertation, 1964.

Marcia James "Identity in adolescence". Handbook of adolescent psychology, by J. Adelson (ed.), New York: John Wiley, 1980.

Markstrom-Adams Carol "A consideration of intervening factors in adolescent identity formation". Adolescent identity formation, by Adams, Gullotta, Montemayor (eds.), Sage publications, 1992.

Shelton Charles Morality and the adolescent: a pastoral psychology approach. Crossroad: New York, 1989.

Winnicott D. (1960) ?Ego Distortion in terms of True and False Self?, The Maturational Processes and the Facilitating Environment, London: Hogarth press, 1965